Obrzękiem nazywa się sytuację, w której płyn z krwi i/lub chłonki przedostaje się z naczyń do przestrzeni pozakomórkowej i pozanaczyniowej. Wywołuje to widoczną i macalną „opuchliznę” w miejscu powstania obrzęku, a jeśli towarzyszy temu stan zapalny - obserwowane jest również ucieplenie i ból.
Obrzęki dzieli się ze względu na miejscowe i uogólnione. Wśród obrzęków miejscowych wymienia się obrzęki:
- alergiczne - przykładem takiego obrzęku będzie obrzęk Quinckego;
- zapalne.
Tego typu obrzęki mogą wynikać także z zaburzeń odpływu krwi - tak jak dzieje się to np. w zakrzepicy żył głębokich, czy zaburzeń odpływu chłonki, z którym mamy do czynienia m.in. w filariozie.
Obrzęki uogólnione mogą mieć różne pochodzenie:
- sercowe;
- nerkowe;
- wątrobowe;
- hormonalne.
Obrzęki uogólnione mogą powstawać:
- ze skrajnego niedożywienia,
- w ciąży,
- występować w wyniku terapii niektórymi lekami.
Fizjologicznie przepływ płynów pomiędzy naczyniem a przestrzenią pozanaczyniową pozostaje w równowadze.
W tworzeniu obrzęków współistnieją podstawowe mechanizmy
- zmiany hemodynamiczne sprawiające, że płyny z przestrzeni wewnątrznaczyniowej przemieszczają się do przestrzeni śródmiąższowej (pozanaczyniowej);
- retencja sodu w ustroju - wynikająca z nadmiernej podaży w diecie lub z nieprawidłowej funkcji nerek.
Gromadzenie płynu w przestrzeni zewnątrznaczyniowej może być wywołane różnymi mechanizmami, które nierzadko ze sobą współistnieją:
- Wzrost ciśnienia hydrostatycznego w części żylnej łożyska naczyniowego. Wzrost ciśnienia powoduje fizyczne „wyciskanie” płynu z przestrzeni wewnątrznaczyniowej. Ciśnienie hydrostatyczne wewnątrz naczynia może rosnąć w dwóch sytuacjach:
- zwiększona objętość krwi krążącej w odcinku żylnym włośniczek, co obserwuje się np. w niewydolności serca;
- w przypadku niedrożności w naczyniach, np. w zakrzepicy żył głębokich.
- Spadek ciśnienia onkotycznego, które utrzymywane jest przez białka, głównie albuminę. W warunkach hipoalbuminemii ciśnienie onkotyczne spada i płyn „ucieka” z naczyń do przestrzeni śródmiąższowej.
- Zwiększona przepuszczalność naczyń krwionośnych, wywołana stanem zapalnym.
- Utrudnienie odpływu chłonki, najczęściej obserwowane po radykalnych zabiegach z zakresu chirurgii onkologicznej.
Najczęstsze choroby, w jakich obserwuje się obrzęki, to:
- niewydolność serca;
- marskość wątroby;
- zespół nerczycowy i inne choroby nerek;
- obrzęk poprzedzający menstruację oraz obrzęk towarzyszący ciąży.
W niewydolności lewokomorowej serca mamy do czynienia z zastojem krwi w tzw. krążeniu małym. Oznacza to, że w naczyniach włosowatych płuc krew będzie podlegała zastojowi i to z tego obszaru będą obserwowane dolegliwości. Obrzęk płuc jest groźną jednostką chorobową, objawia się przede wszystkim nasiloną dusznością. Pacjent może być pobudzony, kaszleć, nierzadko przyjmuje charakterystyczną pozycję z podpartymi z przodu rękami - ułatwia to oddychanie.
W niewydolności prawokomorowej obrzęki będą tworzyć się na obwodzie. Obrzęki mogą być obserwowane w okolicy kostek i podudzi u pacjentów chodzących, a u pacjentów leżących w okolicy lędźwiowo-krzyżowej. Należy pamiętać, że do zastoju żylnego dochodzi w całym organizmie - pacjent będzie miał więc obniżone łaknienie (ze względu na zastój w błonie śluzowej układu pokarmowego), wątrobę powiększoną i tkliwą na dotyk oraz nadmierne wypełnione żyły szyjne.
Marskość wątroby długo objawia się głównie ogólnym osłabieniem i zmęczeniem. W przebiegu choroby przepływ krwi przez wątrobę jest upośledzony, co może skutkować gromadzeniem się płynu w jamie brzusznej (wodobrzuszem), nierzadko obserwowane są także obrzęki obwodowe, np. na kończynach dolnych.
Zespół nerczycowy charakteryzuje się występowaniem:
- dużej (>3,5g/1,73 m2 ) utraty białka z moczem;
- hipoalbuminemii,
- lipidurii - obecnością lipidów w moczu,
- hiperlipidemii;
- obrzęków.
Obrzęki w zespole nerczycowym mają charakter ciastowaty, są symetryczne i zależne od przyjmowanej pozycji ciała. Rano obserwowane będą na twarzy, wieczorem na kończynach dolnych. W miarę postępu choroby płyn będzie gromadził się także w jamach ciała.
Według danych około 1/3 kobiet doświadcza obrzęków związanych z cyklem menstruacyjnym. Obrzęki narastają do momentu wystąpienia krwawienia, po czym następuje gwałtowna redukcja wagi.
W trakcie zdrowej ciąży pacjentka ilość całkowitej wody w organizmie zwiększa się o 6-8 litrów. 80% kobiet na którymś etapie ciąży prezentuje kliniczne objawy obrzęku. Rzadko przyczyną obrzęku w ciąży jest żylna choroba zakrzepowo-zatorowa.
Rozwinięcie obrzęku jednej lub obydwu kończyn powinno być skonsultowane z lekarzem. Obrzęk może być mało nasilony - pacjent może zauważyć np. że jego buty stały się zbyt małe, lub robią się za ciasne pod koniec dnia. Warto w takim przypadku udać się do lekarza, by ten zdecydował, czy konieczne będzie wykonanie dodatkowych badań.
Rozwinięcie nagłego, narastającego obrzęku w obrębie jamy ustnej, języka czy warg powinno budzić niepokój i być powodem natychmiastowego skierowania się do szpitalnego oddziału ratunkowego, zwłaszcza, jeśli utrudnia mówienie lub oddychanie.
