Obrzęki. Jakie są przyczyny, objawy i rodzaje obrzęków? Sprawdź jakie choroby mogą wskazywać!

Obrzękiem nazywa się sytuację, w której płyn z krwi i/lub chłonki przedostaje się z naczyń do przestrzeni pozakomórkowej i pozanaczyniowej. Wywołuje to widoczną i macalną „opuchliznę” w miejscu powstania obrzęku, a jeśli towarzyszy temu stan zapalny - obserwowane jest również ucieplenie i ból.

Obrzęki dzieli się ze względu na miejscowe i uogólnione. Wśród obrzęków miejscowych wymienia się obrzęki:

• alergiczne - przykładem takiego obrzęku będzie obrzęk Quinckego;
• zapalne.

Tego typu obrzęki mogą wynikać także z zaburzeń odpływu krwi - tak jak dzieje się to np. w zakrzepicy żył głębokich, czy zaburzeń odpływu chłonki, z którym mamy do czynienia m.in. w filariozie.

Obrzęki uogólnione mogą mieć różne pochodzenie:

• sercowe;
• nerkowe;
• wątrobowe;
• hormonalne.

Obrzęki uogólnione mogą powstawać:

• ze skrajnego niedożywienia,
• w ciąży,
• występować w wyniku terapii niektórymi lekami.

Fizjologicznie przepływ płynów pomiędzy naczyniem a przestrzenią pozanaczyniową pozostaje w równowadze.

W tworzeniu obrzęków współistnieją podstawowe mechanizmy

• zmiany hemodynamiczne sprawiające, że płyny z przestrzeni wewnątrznaczyniowej przemieszczają się do przestrzeni śródmiąższowej (pozanaczyniowej);
• retencja sodu w ustroju - wynikająca z nadmiernej podaży w diecie lub z nieprawidłowej funkcji nerek.

Gromadzenie płynu w przestrzeni zewnątrznaczyniowej może być wywołane różnymi mechanizmami, które nierzadko ze sobą współistnieją:

• Wzrost ciśnienia hydrostatycznego w części żylnej łożyska naczyniowego. Wzrost ciśnienia powoduje fizyczne „wyciskanie” płynu z przestrzeni wewnątrznaczyniowej. Ciśnienie hydrostatyczne wewnątrz naczynia może rosnąć w dwóch sytuacjach:
  • zwiększona objętość krwi krążącej w odcinku żylnym włośniczek, co obserwuje się np. w niewydolności serca;
  • w przypadku niedrożności w naczyniach, np. w zakrzepicy żył głębokich.
• Spadek ciśnienia onkotycznego, które utrzymywane jest przez białka, głównie albuminę. W warunkach hipoalbuminemii ciśnienie onkotyczne spada i płyn „ucieka” z naczyń do przestrzeni śródmiąższowej.
• Zwiększona przepuszczalność naczyń krwionośnych, wywołana stanem zapalnym.
• Utrudnienie odpływu chłonki, najczęściej obserwowane po radykalnych zabiegach z zakresu chirurgii onkologicznej.

Najczęstsze choroby, w jakich obserwuje się obrzęki, to:

• niewydolność serca;
• marskość wątroby;
• zespół nerczycowy i inne choroby nerek;
• obrzęk poprzedzający menstruację oraz obrzęk towarzyszący ciąży.

W niewydolności lewokomorowej serca mamy do czynienia z zastojem krwi w tzw. krążeniu małym. Oznacza to, że w naczyniach włosowatych płuc krew będzie podlegała zastojowi i to z tego obszaru będą obserwowane dolegliwości. Obrzęk płuc jest groźną jednostką chorobową, objawia się przede wszystkim nasiloną dusznością. Pacjent może być pobudzony, kaszleć, nierzadko przyjmuje charakterystyczną pozycję z podpartymi  z przodu rękami - ułatwia to oddychanie.

W niewydolności prawokomorowej obrzęki będą tworzyć się na obwodzie. Obrzęki mogą być obserwowane w okolicy kostek i podudzi u pacjentów chodzących, a u pacjentów leżących w okolicy lędźwiowo-krzyżowej. Należy pamiętać, że do zastoju żylnego dochodzi w całym organizmie - pacjent będzie miał więc obniżone łaknienie (ze względu na zastój w błonie śluzowej układu pokarmowego), wątrobę powiększoną i tkliwą na dotyk oraz nadmierne wypełnione żyły szyjne.

Marskość wątroby długo objawia się głównie ogólnym osłabieniem i zmęczeniem. W przebiegu choroby przepływ krwi przez wątrobę jest upośledzony, co może skutkować gromadzeniem się płynu w jamie brzusznej (wodobrzuszem), nierzadko obserwowane są także obrzęki obwodowe, np. na kończynach dolnych. 

Zespół nerczycowy charakteryzuje się występowaniem:

• dużej (>3,5g/1,73 m² ) utraty białka z moczem;
• hipoalbuminemii,
• lipidurii - obecnością lipidów w moczu,
• hiperlipidemii;
• obrzęków.

Obrzęki w zespole nerczycowym mają charakter ciastowaty, są symetryczne i zależne od przyjmowanej pozycji ciała. Rano obserwowane będą na twarzy, wieczorem na kończynach dolnych. W miarę postępu choroby płyn będzie gromadził się także w jamach ciała.

Według danych około 1/3 kobiet doświadcza obrzęków związanych z cyklem menstruacyjnym. Obrzęki narastają do momentu wystąpienia krwawienia, po czym następuje gwałtowna redukcja wagi.

W trakcie zdrowej ciąży pacjentka ilość całkowitej wody w organizmie zwiększa się o 6-8 litrów. 80% kobiet na którymś etapie ciąży prezentuje kliniczne objawy obrzęku. Rzadko przyczyną obrzęku w ciąży jest żylna choroba zakrzepowo-zatorowa.

Rozwinięcie obrzęku jednej lub obydwu kończyn powinno być skonsultowane z lekarzem. Obrzęk może być mało nasilony - pacjent może zauważyć np. że jego buty stały się zbyt małe, lub robią się za ciasne pod koniec dnia. Warto w takim przypadku udać się do lekarza, by ten zdecydował, czy konieczne będzie wykonanie dodatkowych badań.

Rozwinięcie nagłego, narastającego obrzęku w obrębie jamy ustnej, języka czy warg powinno budzić niepokój i być powodem natychmiastowego skierowania się do szpitalnego oddziału ratunkowego, zwłaszcza, jeśli utrudnia mówienie lub oddychanie.

• https://www.mp.pl/interna/chapter/B16.I.1.23.
• Pathophysiology and etiology of edema in adults - UpToDate. (n.d.). Retrieved August 23, 2022, from https://www.uptodate.com/contents/pathophysiology-and-etiology-of-edema-in-adults?search=edema&source=search_result&selectedTitle=4~150&usage_type=default&display_rank=4#H3
• https://podyplomie.pl/wiedza/stany-nagle/296,kardiogenny-obrzek-pluc
• https://www.mp.pl/interna/chapter/B16.II.2.19.1.
• Thorn, G. W., Nelson, K. R., & Thorn, D. W. (1938). A STUDY OF THE MECHANISM OF EDEMA ASSOCIATED WITH MENSTRUATION. Endocrinology, 22(2), 155–163. https://doi.org/10.1210/ENDO-22-2-155
• Davison JM. Edema in pregnancy.Kidney Int Suppl. 1997;59:S90-S96.
• https://www.mp.pl/interna/chapter/B16.II.7.12.
• https://www.mp.pl/interna/chapter/B16.II.14.3.4.
• https://podyplomie.pl/wiedza/wielka-interna/1132,obrzeki-i-leczenie-diuretykami
• Patient education: Edema (swelling) (Beyond the Basics) - UpToDate. (n.d.). Retrieved August 23, 2022, from https://www.uptodate.com/contents/edema-swelling-beyond-the-basics/print