Ostra biegunka u dziecka? To może być rotawirus! Poznaj przyczyny, objawy i sposób leczenia rotawirusów u dzieci!

Rotawirusy są szczególnie niebezpieczne dla dzieci do 2 roku życia oraz dla seniorów z obniżoną odpornością. Głównym objawem infekcji rotawirusowej jest zazwyczaj gorączka oraz wodnista biegunka, która stwarza ryzyko odwodnienia organizmu. Niestety z powodu zakażeń rotawirusami każdego roku na świecie umiera nawet pół miliona małych pacjentów, dlatego korzystanie ze szczepień ochronnych oraz przestrzeganie zasad higieny osobistej jest kluczowe w walce z ostrym nieżytem żołądkowo-jelitowym u dzieci. Jakie są przyczyny i objawy zakażenia rotawirusem? Jak leczyć rotawirusa? Czy mogą wystąpić powikłania po infekcji rotawirusowej?

Rotawirusy (RV) stanowią najczęstszą przyczynę nieżytu żołądkowo-jelitowego u dzieci do 2 roku życia. W ujęciu taksonomicznym zaliczane są rodziny reowirusów (Reoviridae), a ich materiałem genetycznym jest podwójna nić RNA, która składa się z 11 segmentów (VP7, VP4, VP6, VP1, VP2, VP3, NSP1, NSP2, NSP3, NSP4, NSP5/6).

Ludzki rotawirus (HRV, ang. human rotavirus) ma kształt kulisty o średnicy około 60-70 nm i jest pozbawiony otoczki lipidowej. Zdolność do wywoływania infekcji jest związana z występowaniem w genomie rotawirusa 6 białek strukturalnych (VP, ang.viral proteins) oraz 6 białek niestrukturalnych (NSP, ang. nonstructural proteins), do których zaliczamy między innymi glikoproteinę NSP 4. Jest ona uważana za kluczowy czynnik determinujący replikację wirusa oraz patogenezę nieżytu żołądkowo-jelitowego.

Do pozostałych czynników wpływających na wywołanie infekcji rotawirusowej należą przede wszystkim:

• glikoproteina VP7 (antygen G), która odgrywa istotną rolę w interakcji wirusa z komórkami gospodarza poprzez sygnały komórkowe i wiązanie jonów wapnia,
• białka VP4 (antygen P), posiadające aktywność proteazy i biorące udział w oddziaływaniu wirusa na etapie wiązania receptora i wnikania do komórki gospodarza,
• białko VP6, przeciwko któremu indukowana jest najsilniejsza odpowiedź immunologiczna w czasie infekcji.

Na podstawie zmienności genetycznej białka strukturalnego VP6 wyróżniono następujące grupy antygenowe rotawirusa:

• grupy główne: A, B, C oraz D,
• grupy dodatkowe: F i G.

Według dostępnych danych grupa antygenowa A (RVA) odpowiedzialna jest za większość przypadków infekcji rotawirusowych u człowieka (około 90% przypadków), natomiast niebezpieczne dla zdrowia mogą być także zakażenia grupą B i C.

Warto zaznaczyć, że rotawirusy cechujeduża stabilność w odniesieniu do temperatury otoczenia. Są one odporne na zamrażanie, a temperatura 56°C działa na nie destrukcyjnie dopiero po upływie około godziny.

Infekcjom sprzyja niewystarczające dbanie o higienę osobistą oraz brak ochrony w postaci szczepionki.

Rotawirusem możemy zarazić się przede wszystkim:

• poprzez bezpośredni kontakt z osobą zakażoną,
• drogą pokarmową, np. poprzez zakażoną żywność,
• drogą wziewną (jeśli w powietrzu utrzymują się fragmenty wydalin z wirusem),
• możliwe są także infekcje drogą krwiopochodną.

Po wniknięciu rotawirusów do organizmu, dochodzi do uszkodzania komórek jelita cienkiego, czego efektem jest występowanie zaburzeń trawienia i wchłaniania oraz nieprawidłowa gospodarka wodno-elektrolitowa. Możliwe jest także występowanie dysfunkcji w obrębie płuc i wątroby, gdzie mogą pojawiać się nacieki zapalne oraz ogniska martwicy.

Okres wylęgania rotawirusa wynosi zazwyczaj 12-96 godzin, ale możliwy jest nawet dziesięciodniowy czas inkubacji. Należy pamiętać, że po przebytej infekcji chory może jeszcze przez kilka tygodni wydalać wirusa.

Zakażenie rotawirusem może mieć zróżnicowany przebieg - od bezobjawowej infekcji, poprzez łagodne symptomy, po ciężkie przypadki biegunki zagrażającej zdrowiu i życiu pacjenta. W niektórych przypadkach konieczna jest pilna hospitalizacja.

W infekcji rotawirusowej mogą wystąpić następujące objawy:

• wodnista biegunka (często żółtozielona),
• wymioty,
• gorączka,
• ból brzucha,
• brak łaknienia.

Infekcje rotawirusowe mogą powodować następujące powikłania:

• zaburzenia wodno-elektrolitowe,
• wtórną nietolerancję laktozy,
• nieprawidłową aktywność enzymów wątrobowych: aminotransferazy alaninowej (ALT) i asparaginianowej (AST),
• infekcję układową i zajęcie narządów (np. płuc i wątroby),
• odwodnienie,
• wstrząs hipowolemiczny,
• w skrajnych przypadkach może nastąpić zgon.

Biegunki rotawirusowe odnotowywane są przede wszystkim u dzieci do 2 roku życia i w tej grupie stanowią największe zagrożenie. Dodatkowo, mogą wywoływać niebezpieczne infekcje u osób starszych po 65 roku życia, zwłaszcza jeśli są to pacjenci z zaburzoną odpornością.

Infekcje rotawirusowe odnotowywane są przede wszystkim w okresie jesienno-zimowym. W wielu przypadkach leczenie musi odbywać się warunkach szpitalnych, a i tak w skali globalnej nawet pół miliona dzieci rocznie umiera z powodu ostrych biegunek wywołanych rotawirusami.

Aby tego uniknąć należy stosować odpowiednie środki profilaktyczne, z których najbardziej skuteczne są szczepienia ochronne.

Należy podkreślić, że w czasie całego życia możliwe są ponowne infekcje, jednak z bieganiem czasu obserwowane jest nabycie odporności, dzięki czemu u osób dorosłych biegunki rotawirusowe obserwowane są niezwykle rzadko.

Prawdopodobnie każde dziecko do 5 roku życia przejdzie infekcję rotawirusową, czemu sprzyja łatwość zakażenia i duże rozpowszechnienie rotawirusów w społeczeństwie.

W Polsce każdego roku rejestrowanych jest od 20 do 50 tysięcy zachorowań, z których większość przypadków obejmuje tylko pacjentów hospitalizowanych. Rzeczywista skala infekcji rotawirusowych jest zatem trudna do określenia, a dostępne statystyki wydają się być mocno niedoszacowane.

W rozpoznaniu infekcji rotawirusowej pomocne będzie wykonanie:

• mikrobiologicznego badania kału,
• testu aglutynacji lateksowej (AL),
• immunoenzymatycznego testu ELISA (ELISA, ang. enzyme linked immunosorbent assay),
• reakcji PCR (ang. polymerase chain reaction).

Leczenie infekcji rotawirusowej ma charakter objawowy i powinno być oparte na przywróceniu gospodarki wodno-elektrolitowej. Lekarz może zalecić także podawanie leku przeciwgorączkowego. Łagodzenie objawów zakażenia rotawirusami można osiągnąć poprzez stosowanie preparatów probiotycznych zawierających w składzie szczep bakterii Lactobacillus Rhamnosus.

W trakcie leczenia zalecana jest dieta lekkostrawna oraz przyjmowanie zwiększonej ilości płynów. Ryzyko odwodnienia oraz ciężki przebieg nieżytu żołądkowo-jelitowego stanowią podstawę do prowadzenia leczenia w warunkach szpitalnych.

Aby uniknąć zakażenia rotawirusem lub zminimalizować ryzyko jego wystąpienia należy:

• korzystać ze szczepień ochronnych,
• unikać miejsc zatłoczonych,
• zachować odpowiednią higienę osobistą,
• myć często ręce (szczególnie przed posiłkiem oraz po skorzystaniu z toalety),
• dbaćo czyste miejsca do przygotowania i spożycia posiłku,
• dezynfekować toaletę oraz nocniki,
• dezynfekować powierzchnie użytkowe i rzeczy osobiste (np. klucze czy telefon),
• dezynfekować często dotykanych powierzchni w przestrzeni publicznej (np. domofony, przyciski w windzie, klamki drzwi wejściowych).

Dostępne w Polsce szczepionki zawierają żywe wirusy (atenuowane czyli osłabione). Preparaty zostały uznane za bezpieczne oraz dobrze tolerowane. Można je podać podczas jednej wizyty szczepiennej równocześnie z innymi szczepionkami, stosowanymi w pierwszym półroczu życia.

Szczepionki przeciwko rotawirusom są dedykowane niemowlętom już od 6 tygodnia życia, a ich aplikacja odbywa się wyłącznie w sposób doustny.

Szczepień nie wykonuje się u osób dorosłych, gdyż w tej grupie wiekowej występuje wysoki poziom odporności nabytej w wyniku przebytych wcześniej infekcji rotawirusowych.

Aktualnie w naszym kraju dostępne są następujące szczepionki przeciwko rotawirusom:

• szczepionka monowalentna zawierająca atenuowany ludzki szczep wirusa RIX 4414 (cykl szczepienia obejmuje 2 dawki; ostatnia dawka powinna być podana maksymalnie przed ukończeniem 24 tygodnia życia),
• szczepionka pięciowalentna, która zawiera 5 szczepów wirusa, stanowiących reasortanty ludzko-bydlęce (cykl szczepienia obejmuje 3 dawki; ostatnia dawka powinna być podana maksymalnie przed ukończeniem 32 tygodnia życia).

W Polsce istnieje obecnie obowiązek szczepienia dzieci przeciwko rotawirusom, co zostało ujęte w Programie Szczepień Ochronnych i jest finansowane z budżetu państwa. W ramach bezpłatnych szczepień niemowlętom podawana jest szczepionka pięciowalentna w cyklu 3 dawkowym.

Należy zaznaczyć, że szczepienie nie chroni przed zakażeniem rotawirusami, natomiast skutecznie obniża ryzyko ciężkiego przebiegu nieżytu żołądkowo-jelitowego i niweluje konieczność hospitalizacji dziecka. Ochrona po zastosowaniu pełnego cyklu szczepienia utrzymywana jest zwykle przez około 3 lata.

Zatem stosowanie szczepień ochronnych wraz wdrożeniem pozostałych działań profilaktycznych stanowi najlepsze narzędzie do walki z rotawirusami, a tym samym pozwala uniknąć ostrych biegunek, których przebieg jest często wyczerpujący dla organizmu najmłodszych pacjentów.  

• Bigoraj, E., Mizak, B., Król, J. (2006). Struktura rotawirusów–czynnika etiologicznego infekcji pokarmowych u człowieka. Med. Weter, 62, 1215-1218.
• Crawford, S. E., Patel, D. G., Cheng, E., Berkova, Z., Hyser, J. M., Ciarlet, M., Finegold, M.J., Conner, M.E., Estes, M. K. (2006). Rotavirus viremia and extraintestinal viral infection in the neonatal rat model. Journal of virology, 80(10), 4820-4832.
• Falszewska, A., & Szajewska, H. (2018). Ostra biegunka infekcyjna u dzieci – co mówią aktualne dane. Zakażenia XXI wieku, 1(2), 79-87.
• Lipiński, P., Jankowska, I., & Liberek, A. (2018). Hiperaminotransferazemia w przebiegu zakażenia rotawirusem. Pediatria Polska, 93(1), 94-97.
• Oleksy, M., Koligot, K., Dryś, A., & Gościniak, G. (2015). Występowanie rotawirusów i adenowirusów u dzieci z objawami biegunki na terenie Dolnego Śląska. Hygeia, 50(4), 598-603.
• Sastri, N. P., Crawford, S. E., & Estes, M. K. (2016). Pleiotropic properties of rotavirus nonstructural protein 4 (NSP4) and their effects on viral replication and pathogenesis. Viral gastroenteritis, 145-174.
• https://szczepienia.pzh.gov.pl/szczepionki/rotawirusy/ (data dostępu: 31.10.2022)