Czym jest afazja? Jakie są przyczyny i objawy afazji. Czy leczenie afazji przynosi efekty? (Ekspert wyjaśnia)

Mózg człowieka to swoiste centrum dowodzenia naszego organizmu. Dzięki jego funkcjom możemy m.in. oddychać, poruszać się, spać, jeść, a także mówić i komunikować się z otoczeniem. W sytuacji, gdy mózg funkcjonuje prawidłowo, nikt nie zastanawia się, jak wiele procesów i zależności wpływa na możliwość mówienia i rozumienia. Jeśli jednak dojdzie do uszkodzenia struktur mózgowych, może okazać się, że nie możemy mówić lub dobrze nam znany język ojczysty, stał się całkowicie obcy. Na tym właśnie polega afazja. Co warto o niej wiedzieć?

Afazja (aphasia, z gr. fazis - mowa) to zaburzenie mowy, polegające na częściowej lub całkowitej utracie możliwości posługiwania się językiem i rozumienia go, pojawiające się wskutek organicznego uszkodzenia struktur mózgowych półkuli dominującej, odpowiedzialnych za mowę i jej rozumienie. W budowie mózgu wyróżnia się oprócz półkul, m.in. płaty (czołowe, skroniowe, potyliczne, ciemieniowe oraz płat limbiczny). Ośrodki odpowiedzialne za mowę i jej rozumienie znajdują się w płacie czołowym i skroniowym. Mowa tu o ośrodkach Broca i Wernickego. Ośrodek Broca zlokalizowany jest w płacie czołowym i odpowiada za generowanie mowy. Z kolei ośrodek Wernickego, umiejscowiony w płacie skroniowym, odpowiada za jej rozpoznawanie i rozumienie. Wystąpienie afazji wiąże się z koniecznością ponownej nauki języka i posługiwania się nim, co nierzadko niesie ze sobą mniej lub bardziej nasilone trudności dla chorego. U niektórych pacjentów zaburzenia mowy mogą cofnąć się samoistnie (jeśli są skutkiem np. ucisku lub czasowego obrzęku). Zazwyczaj jednak wymagana jest jak najszybsza terapia m.in. neurologopedyczna.

Istnieje wiele przyczyn mogących powodować wystąpienie afazji. Jedno jest jednak pewne. Aby można mówić o afazji, musi dojść do uszkodzenia struktur mózgu. Wśród najczęstszych przyczyn afazji, wyróżnianych przez lekarzy, znajdują się:

• udary (zablokowanie przepływu krwi do mózgu np. przez zakrzep) i wylewy (wylanie krwi do mózgu),
• urazy mózgu (np. wskutek wypadku komunikacyjnego, wypadku w pracy),
• urazy czaszki (np. uderzenie),
• nowotwory, ropnie (mogą powodować ucisk na ważne struktury mózgu).

Uszkodzenie struktur mózgowych i ich skutki nie ograniczają się tylko do wystąpienia afazji. Pacjentowi często towarzyszą zaburzenia pamięci, świadomości, procesów myślowych, apraksja (zaburzenia wykonywania precyzyjnych ruchów np. zapinanie guzików), zaburzenia percepcji (agnozja np. słuchowa, wzrokowa), zaburzenia orientacji przestrzennej, zaburzenia orientacji we własnym ciele, akalkulia (zaburzenia operowania liczbami), zaburzenia czucia, niedowłady, zaburzenia w czytaniu i pisaniu i inne. 

Afazja od lat stanowi temat rozmów dla badaczy i lekarzy, czego wynikiem jest powstanie wielu jej klasyfikacji. W zależności od przyjętego kryterium wyróżnia się afazję:

• biorąc pod uwagę ekspresję mowy i rozległość uszkodzeń struktur mózgowych - afazję czuciową, ruchową, transkorową, globalną, mieszaną;
• biorąc pod uwagę hierarchię struktury języka - afazję motoryczną, akustyczną, semantyczną, amnestyczną,
• biorąc pod uwagę liczbę wyrazów wypowiadanych przez pacjenta - afazję płynną i niepłynną.

Poniżej krótkie wyjaśnienie każdego rodzaju afazji:

• afazja czuciowa - pacjent nie rozumie mowy w formie zarówno mówionej, jak i pisanej, czego cechą charakterystyczną jest tzw. głuchota i ślepota słowna; pacjent nie ma zaburzeń słuchu - słyszy mowę, ale jej nie rozumie (ma wrażenie jakby słuchał języka obcego); pacjent nie ma trudności w wypowiadaniu pojedynczych słów, ciągów a nawet zdań, mowa nie ma zniekształceń artykulacyjnych; intonacja, akcent i melodia są zachowane; mimo to wypowiedzi pacjenta są pozbawione sensu, może mylić głoski opozycyjne, takie jak  t-d, p-b; wypowiedzi zawierają niewłaściwe wyrazy; chory nieprawidłowo nazywa przedmioty, nie jest w stanie wykonać polecenia;

• afazja ruchowa - cechą charakterystyczną jest utrata do nadawania mowy - chory traci wyuczone i skoordynowane wzorce pamięciowe czynności ruchowych narządów artykulacyjnych; rozumienie mowy w przypadku afazji motorycznej może być częściowo zachowane (czasem całkowicie); swobodne wypowiedzi chorego są bardzo skąpe i niepłynne, a zasób słownictwa ubogi,

• afazja transkorowa (afazja międzykorowa) - pacjent ma zachowaną zdolność powtarzania mowy przy jednoczesnym zaburzeniu innych jej elementów,

• afazja globalna (afazja całkowita) - cechuje się skrajnym zaburzeniem wszystkich składników mowy, zarówno czuciowych, jak i ruchowych; ten rodzaj afazji jest zazwyczaj przejściowy (tuż po incydencie) i po ustąpieniu zagrożenia rozwija się w kierunku afazji ruchowej lub czuciowej;

• afazja mieszana - postać afazji, w której charakterystyczne są cechy afazji ruchowej i czuciowej,

• afazja motoryczna = afazja ruchowa,
• afazja akustyczna = afazja czuciowa,

• afazja semantyczna - pacjent traci nabyte wcześniej umiejętności rozumienia związków syntaktyczno-logicznych: chory nie rozumie treści wypowiedzi, a także znaczenia kontekstu użytych wyrazów; ma trudności w rozumieniu związków przestrzennych, czasowych,

• afazja amnestyczna - pacjent w sposób niejasny wyraża swoje myśli, jego wypowiedzi nie niosą ze sobą istotnych informacji, ma kłopoty ze znalezieniem pożądanych wyrazów (głównie rzeczowników), obecne są zaburzenia rozumie struktur gramatyczno-logicznych,

• afazja płynna - cechą charakterystyczną jest możliwość wypowiadania przez pacjenta zdań złożonych z więcej niż pięciu wyrazów wraz z zachowaniem poprawności reguł gramatycznych,
• afazja niepłynna - pacjent nie jest w stanie posługiwać się więcej niż pięcioma wyrazami na raz; wypowiedzi chorego są krótkie, a formy gramatyczne niezachowane.

Zaburzenia wyższych czynności psychicznych są częstym wynikiem uszkodzenia struktur mózgowych, co wpływa na ograniczenie komunikacji pacjenta ze światem zewnętrznym. Istotna w tej sytuacji jest dogłębna diagnoza i terapia, nie tylko neurologopedyczna. Głównym celem diagnozy afazji jest:

• określenie typu afazji, poprzez ocenę występujących zaburzeń,
• określenie miejsca uszkodzenia i rozległości w mózgu,
• określenie stanu funkcjonowania pacjenta,
• opracowanie planu terapii.

Podczas diagnozowania afazji istotna jest diagnoza neuropsychologiczna, podczas której sprawdzane są:

• zdolność rozumienia i ekspresji,
• praksja,
• gnozja (zdolność rozpoznawania przedmiotów za pomocą wzroku, słuchu itd.),
• orientacja przestrzenna,
• umiejętność identyfikacji i czytania znaków graficznych (liter, sylab, wyrazów, cyfr),
• grafia - analiza słuchowo-wzrokowo-ruchowa słów, liter, przepisywanie pod dyktando, pisanie z pamięci,
• pamięć,
• liczenie (kalkulia).

Należy podkreślić, że afazji nie diagnozuje się u pacjentów, u których zaburzenia mowy są wynikiem:

• chorób neurodegeneracyjnych mózgu,
• demencji,
• chorób psychicznych.

W diagnozie logopedycznej neurologopeda ocenia funkcjonowanie pacjenta pod kątem językowym i artykulacyjnym. Ponadto bierze pod uwagę słuch pacjenta, umiejętność:

• różnicowania głosek,
• rozumienie,
• zasób słownictwa,
• sposób oddychania,
• tempo mowy,
• oraz ocenia się głos chorego (fonację).

W przypadku uszkodzeń mózgu liczy się czas, dlatego też rozpoczęcie kompleksowej rehabilitacji pacjenta jest kluczowa dla jego dalszego funkcjonowania i samodzielności. Terapię rozpoczyna się w momencie, gdy ustąpią ostre objawy wywołane incydentem mózgowym. Powinna być ona dostosowana do rodzaju afazji, stanu pacjenta i jego możliwości. Jeśli uszkodzenie mózgu jest lekkie, terapia logopedyczna trwa zazwyczaj krócej, a mowa nierzadko samoistnie się poprawia. Niestety w ciężkich przypadkach rehabilitacja mowy może trwać bardzo długo (czasem kilka lat). Istnieje ryzyko, że mowa pacjenta nigdy nie wróci do stanu przed uszkodzeniem mózgu.Terapia logopedyczna opiera się ćwiczeniu zaburzonych funkcji i ich doskonaleniu. Głównym celem całości rehabilitacji afazji jest powrót pacjenta do zdrowia i przede wszystkim samodzielności. Nierzadko pacjenci z afazją kierowani są na inne formy leczenia np. terapię rysunkiem, terapię zajęciową.

Niezależnie od przyczyny wystąpienia afazji, życie pacjenta ulega diametralnej zmianie, dlatego też tak ważne jest otoczenie pacjenta troskliwą opieką i wsparciem, a także uzbrojenie się w cierpliwość. 

Afazja to choroba dotykająca wszystkich. Do znanych osób (celebrytów), które mają lub miały afazję należą:

• Bruce Willis,
• Sharone Stone,
• Emilia Clarke,
• Gabby Giffords,
• Dick Clark,
• Randy Travis.

• E.M. Skorek, Z logopedią na ty. Podręczny słownik logopedyczny, wyd. Impuls, Kraków 2005
• M.Pąchalska, Afazjologia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011
• M.Pąchalska, Neuropsychologia kliniczna. Urazy mózgu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007
• Podstawy neurologopedii, pod red. T. gałkowskiego, E. Szeląg i G. Jastrzębowskiej, Opole 2005,
• https://psychologia.edu.pl/czytelnia/50-artykuly/731-afazja-utrata-znajomosci-jezyka.html
• materiały własne