Czym jest kleszczowe zapalenie mózgu (KZM)? Co powinniśmy wiedzieć o tej chorobie? Jakie są objawy kleszczowego zapalenia mózgu? Czy kleszczowe zapalenie mózgu jest uleczalne? Jak je rozpoznać? Po jakim czasie pojawią się objawy KZM? W jaki sposób możemy chronić się przed chorobami odkleszczowymi? Sprawdź!
Wiosenna aura i coraz cieplejsze dni sprzyjają zwiększonej aktywności kleszczy, będących wektorami wielu chorób ludzi i zwierząt. Jedną z nich jest kleszczowe zapalenie mózgu (KZM; ang. tick-borne encephalitis, TBE), które jest odzwierzęcą chorobą zakaźną. W skali rocznej większość przypadków kleszczowego zapalenia mózgu jest diagnozowanych od kwietnia do października.
Wirus kleszczowego zapalenia mózgu jest klasyfikowany do rodziny Flaviviridae, która z kolei należy do rodzaju Flavivirus.
W literaturze naukowej patogen ten występuje jako flawiwirus, który w zależności od szerokości geograficznej może być zaliczony do jednego z 3 podtypów:
- europejskiego (TBEV-CE),
- syberyjskiego (TBEV-Sib),
- dalekowschodniego (TBEV-FE).
W ujęciu strukturalnym flawiwirusy są wirusami otoczkowymi. Ich genom zbudowany jest z pojedynczej nici DNA i są w nim zakodowane sekwencje dotyczące białek strukturalnych (białka C, E i M) oraz niestrukturalnych, do których należą NS1, NS2A, NS2B, NS3, NS4A, NS4B i NS5.
Wirusowa osłonka zawiera między innymi ochronne glikoproteiny prM i M oraz glikoproteinę E (białko E), stanowiącą czynnik umożliwiający wnikanie patogenu do komórek gospodarza.
Glikoproteina E wykazuje ponadto właściwości antygenowe oraz wpływa na indukcję odpowiedzi immunologicznej i syntezę swoistych przeciwciał.
Rezerwuarem wirusa w przyrodzie są gryzonie, natomiast do głównych wektorów zaliczamy kleszcze z gatunku:
Ukłucie przez zainfekowanego kleszcza, umożliwia wniknięcie wirusa KZM do komórek organizmu, po czym patogen namnaża się i atakuje układ nerwowy. Pamiętajmy, że ukłucie kleszcza często pozostaje przez nas niezauważone, gdyż jego ślina ma właściwości znieczulające.
Do zarażenia wirusem KZM może dojść także drogą pokarmową po spożyciu niepasteryzowanego mleka owczego, koziego lub krowiego, pochodzącego od zainfekowanych zwierząt.
W rzadkich przypadkach do transmisji wirusa może dojść podczas transfuzji krwi lub w wyniku przeszczepu narządu od zarażonego dawcy.
Należy podkreślić, że wirus KZM nie może być przenoszony między ludźmi, więc nie ma możliwości, by zarazić się nim od drugiego człowieka.
Kleszczowe zapalenie mózgu stanowi coraz poważniejszy problemem epidemiologiczny.
W klasyfikacji chorób ICD-10 kleszczowe zapalenie mózgu jest zakodowane jako A84 (wirusowe zapalenie mózgu przenoszone przez kleszcze).
W Europie odnotowywany jest stale rosnący trend zachorowań, a aktualnie na terenie kontynentu diagnozowanych jest około 10000 przypadków rocznie. Określono, że kleszczowe zapalenie mózgu jest chorobą endemiczną w 27 europejskich państwach, przy czym większość przypadków diagnozowanych jest w Europie Środkowej i krajach nadbałtyckich.
Tendencja wzrostu zachorowań jest obserwowana także w naszym kraju. Zgodnie z dostępnymi statystykami, kleszczowe zapalenie mózgu jest najczęściej diagnozowaną neuroinfekcją wirusową w Polsce. Każdego roku odnotowywanych jest średnio 150-300 przypadków, jednak dane te wydają się być wciąż niedoszacowane.
Największa liczba zachorowań na KZM obserwowana jest na terenie:
Znaczna liczba zachorowań odnotowywana jest także w województwie:
Warto podkreślić, że zwiększone ryzyko zachorowania na kleszczowe zapalenie mózgu dotyczy osób często przebywających w lesie i na terenach trawiastych. Szczególną grupę ryzyka stanowią leśnicy, rolnicy, turyści oraz osoby prowadzącą aktywność zawodową lub hobbystyczną w lesie (np. naukowcy, grzybiarze).
Wszystkie przypadki kleszczowego zapalenia mózgu muszą być obowiązkowo zgłoszone do odpowiednich instytucji, co reguluje Ustawa z 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (Dz.U. z 2008 r., nr 234, poz. 1570).
Aktualne statystyki zachorowań możemy znaleźć w okresowych i całorocznych raportach opracowywanych przez Zakład Epidemiologii Chorób Zakaźnych i Nadzoru NIZP PZH - PIB.
W dostępnym raporcie dotyczącym zachorowań na wybrane choroby zakaźne w Polsce możemy przeczytać, że kleszczowe zapalenie mózgu w 2022 roku odnotowano u 445 pacjentów, podczas gdy w roku poprzednim (2021) potwierdzonych zostało 210 przypadków. W bieżącym roku (2023) pomiędzy 1 styczna a 15 kwietnia chorobę potwierdzono już u 47 pacjentów.
Okres wylęgania choroby po ukłuciu przez zainfekowanego kleszcza może trwać od 4 do 28 dni (średnio 7–14 dni), natomiast jeśli do zakażenia dojdzie drogą pokarmową czas ten wynosi zwykle 3-4 dni.
Choroba może mieć przebieg bezobjawowy, występować jako postać subkliniczna lub powodować ciężkie przypadki zagrażające zdrowiu i życiu pacjenta.
Objawy kleszczowego zapalenia mózgu występują z reguły u około 30% osób zakażonych i mogą być zróżnicowane w zależności od pacjenta. Obraz kliniczny choroby jest najczęściej zbliżony do aseptycznego zapalenia mózgu i/lub opon mózgowych.
Kleszczowe zapalenie mózgu w większości przypadków przebiega dwufazowo:
W pierwszej fazie choroby (od 1 do 8 dni) obserwowane są mało specyficzne objawy kleszczowego zapalenia mózgu, które przypominają grypę lub infekcję wirusową. U pacjentów występuje:
Druga faza choroby występuje zwykle u około 13-26% pacjentów i jest obserwowana po krótkotrwałej poprawie samopoczucia. Na tym etapie objawami kleszczowego zapalenia mózgu jest:
Kleszczowe zapalenie mózgu może występować w jednej z czterech klinicznych postaci, z których każda ma inny przebieg oraz rokowania:
Śmiertelność spowodowana kleszczowym zapaleniem mózgu jest szacowna średnio na 1%. U wielu pacjentów (25-45% przypadków) po przechorowaniu obserwowane są długotrwałe powikłania do których należą między innymi:
Diagnostyka kleszczowego zapalenia mózgu oparta jest zwykle na dwustopniowej analizie serologicznej, umożliwiającej stwierdzenie obecności przeciwciał IgM i IgG w organizmie pacjenta. Materiał do badań stanowi surowica (krew) lub płyn mózgowo-rdzeniowy, który jest wykorzystywany do przeprowadzenia:
Dodatkowo możliwe jest wykonanie:
Do chwili obecnej nie wykryto skutecznego lekarstwa na kleszczowe zapalenie mózgu.
U pacjentów stosowane jest leczenie objawowe, które polega na podawaniu:
U części pacjentów objawy neurologiczne KZM ustępują powoli i częściowo, dlatego w wielu przypadkach konieczne jest wprowadzenie odpowiedniej fizjoterapii, rehabilitacji oraz terapii psychologicznej.
Najskuteczniejszym sposobem ochrony przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu jest stosowanie szczepień ochronnych, które są określone jako bezpieczne i skuteczne.
W Polsce dostępne są aktualnie dwa preparaty ochronne, które zawierają całe inaktywowane wirusy i występują w postaci dostępnej dla dorosłych i dzieci.
Szczepienie przeciw KZM jest nieobowiązkowe, przez co nie jest ujęte w Programie Szczepień Ochronnych (PSO). Natomiast jest ono zalecane szczególnie osobom z grupy ryzyka (np. leśnicy) lub mieszkańcom terenów, gdzie odnotowywanych jest najwięcej przypadków kleszczowego zapalenia mózgu (np. Podlasie, Warmia i Mazury).
Należy jednak pamiętać, że szczepionka przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu nie zapewnia ochrony przed innymi chorobami odkleszczowymi, np. boreliozą.
Oprócz szczepień ochronnych, powinniśmy stosować też odpowiednią profilaktykę. Przed wyjściem do lasu czy łąkę używajmy repelentów odstraszających kleszcze oraz zadbajmy o ubiór całkowicie zakrywający ciało. Po powrocie z wyprawy należy dokładnie sprawdzić czy nie znajdują się na nas krwiopijne pasożyty, a w razie obecności patogenu, powinniśmy go jak najszybciej usunąć i obserwować organizm.
Aby zminimalizować ryzyko zachorowania na kleszczowe zapalenie mózgu powinniśmy też zawsze spożywać pasteryzowane mleko i wyroby mleczarskie, a w razie potrzeby poddać te produkty dodatkowej obróbce termicznej.
