Niedobór żelaza? Anemia? Sprawdź jak się odżywiać na niedokrwistość z niedoboru żelaza!

Aby opisać szczegółowo problem anemii, musimy zacząć od tego, czym jest krew. Krew to płyn ustrojowy, który powstaje w szpiku kostnym w procesie hematopoezy. Tworzą się wtedy jej poszczególne elementy, w tym czerwone krwinki - erytrocyty. Składnikiem erytrocytów jest hemoglobina, która odpowiedzialna jest za jej kolor. Spełnia ona również inną ważną funkcję - bierze udział w transporcie tlenu do komórek.

Gdy ilość hemoglobiny w krwince zmniejsza się, a przy tym często dochodzi również do zmniejszenia się liczby krwinek czerwonych (erytrocytów), wtedy mówimy o anemii.

Zgodnie z definicją Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) niedokrwistością określa się spadek stężenia hemoglobiny poniżej poniżej 13 g/dl u mężczyzn, poniżej 12 g/dl u kobiet i  poniżej 11 g/dl u kobiet w ciąży. W zależności od stężenia hemoglobiny niedokrwistość można określać jako łagodną, umiarkowaną lub ciężką.

Anemię z niedoboru żelaza zazwyczaj cechują powolny rozwój i przewlekły charakter. Prawidłowa diagnostyka oraz skuteczne postępowanie jest istotne ze względu na konsekwencje zdrowotne jakie niesie za sobą nieleczona niedokrwistość.

Początkowo objawy kliniczne związane z niedokrwistości mogą zupełnie nie dawać o sobie znać. Z czasem pojawiają się dość mało charakterystyczne symptomy, takie jak:

• zmęczenie, brak energii,
• trudności w koncentracji,
• osłabienie, brak sił,
• niepokój, rozdrażnienie,
• zaburzenia snu,
• duszności podczas aktywności fizycznej,
• bóle i zawroty głowy, migreny,
• mroczki przed oczami,
• kołatanie serca,
• pękanie kącików ust, zajady,
• nadmierne wypadanie włosów,
• łamliwe paznokcie, często z obecnością podłużnych prążków i rowków,
• bladość skóry, słabe ukrwienie spojówek.

Często dochodzi również do obniżenia odporności (szczególnie u kobiet ciężarnych), ze względu na udział żelaza w procesach odpornościowych.

Wyróżniamy 4 podstawowe stany, które mogą prowadzić do niedoborów żelaza i anemii:

1. Utrata żelaza wraz z krwią (obfite miesiączki, urazy, utrata krwi, utajone krwawienie np. z przewodu pokarmowego).
2. Zwiększone zapotrzebowanie na żelazo  (dojrzewanie, ciąża, laktacja, wysoka aktywność fizyczna).
3. Zaburzenia wchłaniania żelaza (leki IPP, resekcja żołądka lub jelita, choroby zapalne jelit, przerost H.pylori, dieta ubogobiałkowa oraz bogata w szczawiany, fityniany, taniny).
4. Dieta niedoborowa w żelazo (nieprawidłowo zbilansowana dieta wegetariańska lub wegańska).

Warto tu dodać, że problem niedokrwistości dotyczy przede wszystkim dzieci w wieku przedszkolnym oraz kobiet w okresie ciąży. Coraz częściej jednak mierzą się z nią również kobiety w wieku rozrodczym, szczególnie te borykające się niedoczynnością tarczycy czy Hashimoto.

Podstawowe badanie na anemię to morfologia krwi. Uzupełniona o dodatkowe badania takie jak stężenie ferrytyny, poziom żelaza, TIBC (całkowita zdolność wiązania żelaza), kwas foliowy i witamina B12 pozwala zbadać problem niedokrwistości. Dzięki tym prostym badaniom można rozpoznać i wprowadzić profilaktykę oraz leczenie niedokrwistości z niedoboru żelaza jeszcze przed tym, gdy stan ten będzie widoczny w morfologii krwi, a objawy bardzo uciążliwe.

Żelazo spożywane w produktach spożywczych występuje w dwóch postaciach: hemowej oraz niehemowe. Postać hemowa żelaza jest charakterystyczna dla produktów pochodzenia zwierzęcego (mięsa, podrobów i ryb) i jest najlepiej przyswajalną formą żelaza z posiłków. Żelazo niehemowa występuje w produktach roślinnych, takich jak rośliny strączkowe (groch, fasola, soczewica), zboża, kasze, orzechy, zielone warzywa liściaste. Jest formą żelaza która w diecie dominuje, jednak jego przyswajalność wynosi zaledwie w 5-10%.

Aby dieta mogła spełniać warunek diety bogatożelazowej, powinna uwzględniać zarówno produkty bogate w żelazo jak i składniki, które zwiększają wchłanianie żelaza z posiłków. Do składników takich należy zaliczyć m.in. witaminę C, kwas foliowy, witaminę B12, B6 czy karoten. Biorąc to pod uwagę do posiłków warto dodawać świeże warzywa, owoce, sok z cytryny, lub sam posiłek popijać sokiem z pomarańczy. Można również wyróżnić sposób przygotowania żywności który wspiera przyswajanie żelaza z posiłków - należy do nich m.in. moczenie zbóż i strączków, fermentacja i kiełkowanie.

W diecie warto zwrócić również uwagę na składniki które hamują przyswajanie żelaza. Należy do nich m.in. kwas fitynowy (obecny m.in. w zbożach, roślinach strączkowych i orzechach), polifenole (obecne w kawie, herbacie, kakao), wapń oraz błonnik. Oznacza to że nie należy łączyć kawy czy herbaty z posiłkami bogatymi w żelazo, a w samej diecie warto ograniczyć nabiał oraz wysokie ilości błonnika - szczególnie w posiłkach obfitujących w żelazo.

W sytuacji, gdy podaż żelaza wraz z dietą nie jest wystarczająca do pokrycia dziennego zapotrzebowania na ten składnik, jego zapasy ulegają wyczerpaniu i z czasem pojawia się niedokrwistość.

Zapobieganie i leczenie niedokrwistości z niedoboru żelaza powinno obejmować przede wszystkim wyeliminowanie przyczyny (np. obfite miesiączki, obfite krwawienia w okresie okołomenopauzalnym) oraz wdrożenie odpowiedniej diety i często suplementacji wspomagającej.

Profilaktyka niedoborów żelaza polega przede wszystkim na spożywaniu odpowiedniej ilości tego pierwiastka z pokarmów. Aby problem niedokrwistości był mniejszy, edukacja zdrowotna dotycząca podstaw żywienia powinna rozpoczynać się już na etapie szkolnym, co umożliwiłoby kształtowanie prawidłowych nawyków żywieniowych przede wszystkim u kobiet - potencjalnych przyszłych matek. Takie profilaktyczne działania zapobiegłyby również niedoborom innych pierwiastków niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania, takich jak miedź, cynk czy magnez.

W wielu przypadkach niedokrwistość z niedoboru żelaza wymaga zastosowania suplementacji wspomagającej. Na rynku dostępnych jest wiele różnych preparatów które zawierają w składzie żelazo w postaci związków chelatowych, siarczanowych, tlenkowych i magnezowych.

Preparaty żelaza najlepiej jest przyjmować na czczo, zawsze popijając wodą lub wodą z sokiem z cytryny. Preparatów żelaza nie powinno się popijać mlekiem, herbatą czy kawą, ponieważ jego przyswajalność będzie znacząco obniżona.

Warto tu zauważyć, że suplementacja żelaza często wiąże się z występowaniem działań niepożądanych takich jak zaparcia, biegunki, zgaga, ból żołądka, nudności. Jeśli takowe występują - warto wprowadzić do suplementacji dodatkowo również probiotyki.

Suplementację żelaza warto wspomagać odpowiednią dietą bogatą w samo żelazo jak i składniki wzmacniające przyswajalność żelaza z posiłku. Badania potwierdzają, że zastosowanie terapii łączonej przynosi najlepsze efekty.

Należy tu również podkreślić, że nie zaleca się suplementacji żelaza bez wcześniejszej konsultacji lekarskiej i ustalenia przyczyny niedokrwistości. Bez tego suplementacja może tylko zatuszować problem, co może nieść za sobą poważne konsekwencje zdrowotne.

Jak widać problem anemii jest bardzo powszechny. Wpływ na jej występowanie, oprócz względów medycznych, ma przede wszystkim niedoborowa w żelazo dieta, której podstawy powinny być powszechnie znane i realizowane już od najmłodszych lat. Z tego powodu wiedza na temat prawidłowego sposobu odżywiania powinna być coraz bardziej popularyzowana, tak aby zmniejszyć ryzyko występowania anemii w społeczeństwie.

• Janczak M., Janczak A: Anemia z niedoboru żelaza u dzieci – o czym warto pamiętać. Nowa Pediatr 2019; 23(4): 123-128.
• Chełstowska M., Warzocha K.: Objawy kliniczne i zmiany laboratoryjne w diagnostyce różnicowej niedokrwistości. Onkologia w Praktyce Klinicznej Tom 2, nr 3, 105–116 Copyright © 2006 Via Medica ISSN 1734–3542 www.opk.viamedica.pl.
• Pietrzak B. , Seremak-Mrozikiewicz A., Marciniak B., Witek A., Leszczyńska-Gorzelak B.: Niedokrwistość z niedoboru żelaza w położnictwie i ginekologii. Ginekologia i Perinatologia Praktyczna 2016 tom 1, nr 3, strony 115–121 Copyright © 2016 Via Medica ISSN 2451–0122.