Według statystyk prowadzonych przez Krajowy Rejestr Nowotworów na raka choruje aż 1,17 mln Polaków. Odsetek ten rośnie co roku średnio o 170 tys. nowych przypadków. Oznacza to ogromne zapotrzebowanie na radioterapię i/lub inne metody leczenia nowotworów. Na czym dokładnie polega radioterapia? Jakie są jej rodzaje? Jak długo trwa leczenie?
Radioterapia (inaczej leczenie napromienianiem) należy do najważniejszych metod leczenia nowotworów złośliwych. Polega ona na niszczeniu komórek rakowych za pomocą promieniowania jonizującego. Jest ono podobne do promieniowania rentgenowskiego, ale naświetlania podczas radioterapii są dłuższe, a dawki mocniejsze.
Zgodnie z Raportem na temat stanu radioterapii w Polsce w 2023 r. radioterapię przeprowadzono u 105 890 chorych. Było to o prawie 7000 pacjentów więcej niż w roku poprzednim. Niestety wraz z liczbą chorych nie rośnie liczba ośrodków radioterapii ani specjalistów w tej dziedzinie. Szacuje się, że w państwach z wyższym poziomem opieki zdrowotnej (np. w Niemczech czy Belgii) radioterapii poddaje się aż ⅔ wszystkich chorych. W naszym kraju wskaźnik ten wynosi ok. 53-62%.
Początkowo radioterapia wiązała się z dużą liczbą powikłań. Jednorazowe dawki promieniowania były na tyle duże, że uszkadzały nie tylko komórki nowotworowe, ale również sąsiadujące z nimi zdrowe komórki. Uszkodzeniom ulegały ściany naczyń krwionośnych, prowadząc tym samym do ciężkich do zatamowania krwotoków. Dochodziło także do martwicy zdrowych tkanek oraz innych powikłań.
Dzięki stosowanym obecnie nowoczesnym technologiom można tego uniknąć. Podstawą jest tzw. frakcjonowanie dawki, a więc częstsze podawanie mniejszej dawki promieniowania. W ten sposób radioterapia nadal jest tak samo skuteczna, a działania niepożądane ograniczone do minimum. Promieniowanie celuje precyzyjniej w zmienioną nowotworowo tkankę, nie uszkadzając przy tym zdrowych komórek. Poza frakcjonowaniem dawki wykorzystuje się też inne metody, dzięki którym można ochronić narządy przed promieniowaniem. Jednym z nich jest przyjmowanie dużych ilości płynów, co pomaga ochronić jelita przed promieniowaniem skierowanym na jamę brzuszną i miednicę. Aby zabezpieczyć serce podczas napromieniania lewej piersi, stosuje się je na wstrzymanym oddechu.
Plan leczenia pacjenta w dużym stopniu zależy m.in. od objawów, stopnia zaawansowania nowotworu oraz występujących chorób współistniejących. Na podstawie tych informacji lekarz podejmuje decyzję, jaki jest cel leczenia i jaki rodzaj radioterapii zastosować.
Jeśli jej celem jest całkowite wyleczenie pacjenta – stosuje się radioterapię radykalną. Jej odmianą jest radioterapia stereotaktyczna (SBRT, SBS), polegająca na podaniu jednej lub paru dużych dawek promieniowania w miejsce guza (pod warunkiem, że jest on mały i dobrze oddzielony od zdrowych tkanek).
Jeżeli radioterapia ma jedynie spowolnić przebieg choroby i złagodzić jej objawy (takie jak ból, ucisk, krwawienie, zapalenie czy niedrożność) – wdraża się radioterapię paliatywną. Ma ona na celu poprawę komfortu życia chorego. Radioterapię paliatywną stosuje się m.in. przy przerzutach do mózgu lub kości, u chorych na raka płuc, w zespole ucisku rdzenia kręgowego czy w zespole żyły głównej górnej. Metoda ta znajduje zastosowanie u pacjentów z zaawansowaną chorobą nowotworową.
Radioterapia stosowana przed operacją (np. w celu zmniejszenia guza) nosi miano radioterapii indukcyjnej (neoadiuwantowej). Jeśli naświetlanie wykonywane jest po operacji (np. by usunąć komórki nowotworowe, które mogły pozostać w miejscu wycięcia guza), stosuje się radioterapię uzupełniającą (adiuwantową).
Rodzaje radioterapii różnią się od siebie także sposobem napromieniania. Na tej podstawie wyróżnia się: teleradioterapię i brachyterapię. Teleradioterapia wykorzystuje promieniowanie jonizujące, którego źródło jest umieszczone w odległości kilkudziesięciu centymetrów od chorych tkanek. Jej odmianą jest protonoterapia (terapia protonowa) – przełomowa metoda leczenia raka wykorzystująca wiązkę protonów. Pozwala ona ograniczyć uszkodzenia w zdrowych tkankach, które sąsiadują z guzem, a tym samym zminimalizować działania niepożądane związane z leczeniem. W brachyterapii stosuje się promieniowanie gamma. Jego źródło wprowadza się do wnętrza ciała za pomocą tuby, igły, kapsułki lub prowadnicy. Odbywa się to w znieczuleniu ogólnym.
Skuteczność radioterapii zależy od kilku czynników, m.in. typu i masy guza. Im mniejszy guz, tym terapia jest bardziej skuteczna. Podobnie jest w przypadku bardzo wczesnych ognisk nowotworu (nawet przy guzach o niskiej wrażliwości na promieniowanie) – skuteczność radioterapii jest bardzo wysoka.
Kolejnym kluczowym czynnikiem jest promieniowrażliwość, czyli podatność komórek nowotworowych na uszkodzenia spowodowane promieniowaniem. Im mniej promieniowrażliwe komórki, tym trudniej je pokonać za pomocą radioterapii. Do komórek tego typu należą: czerniak, mięsaki tkanek miękkich, glejak wielopostaciowy oraz raki gruczołowe (np. tarczycy czy jelita grubego). Wśród nowotworów o średniej promieniowrażliwości wymienia się: raka skóry, gardła, szyjki macicy, krtani oraz języka. Radioterapia jest najskuteczniejsza w przypadku nowotworów o najwyższej promieniowrażliwości, takich jak: chłoniaki złośliwe, białaczki, neuroblastoma i nasieniak.
Na skuteczność radioterapii wpływają także: szybkość wdrożenia leczenia, jego kompleksowość oraz połączenie go z innymi metodami (np. leczeniem chirurgicznym czy chemioterapią) oraz kompleksowe podejście do leczenia.
Trudno jednoznacznie określić czas leczenia nowotworu, ponieważ u każdego pacjenta może to wyglądać inaczej. Wszystko zależy od rodzaju guza, jego lokalizacji, zaawansowania choroby oraz wybranej metody lub metod leczenia. Cykle radioterapii mogą trwać od 1 do 7 tygodni. Czas jednej sesji (frakcji napromieniania) wynosi od kilku do kilkunastu minut i odbywa się codziennie – od poniedziałku do piątku.
Kluczowe jest regularne uczestnictwo pacjenta w każdej wyznaczonej przez lekarza sesji. Opuszczanie naświetlań wydłuża proces leczenia, przez co szanse na wyleczenie maleją.
Pierwszym krokiem jest zaplanowanie leczenia, czyli jego symulacja. Zajmuje się tym lekarz prowadzący we współpracy z fizykami medycznymi. Miejsce napromieniania wskazuje się za pomocą symulatora – aparatu, w którym znajduje się diagnostyczna lampa rentgenowska. Konieczne może być również wykonanie badań obrazowych (np. tomografii komputerowej). Na tej podstawie specjaliści precyzyjnie określają położenie guza i wskazują miejsce, które należy napromieniować. Dawki są dobierane tak, aby ochronić przed promieniowaniem zdrowe komórki. Podczas symulacji specjaliści oznaczają również punkty orientacyjne na skórze pacjenta. Tatuaże w postaci niewielkich kropek pomagają dokładnie wskazać miejsce napromienienia.
Samo naświetlanie trwa od kilku do ok. 15 minut. Ponieważ promieniowanie musi dotrzeć dokładnie w miejsce wyznaczone przez lekarza, pacjent nie może się poruszać. Pomocne mogą być urządzenia unieruchamiające wybrane części ciała, np. maski lub siatki wykonane z tworzyw sztucznych. Podczas radioterapii chory przebywa w pomieszczeniu sam, ale cały czas pozostaje w kontakcie słownym z personelem medycznym, który obsługuje aparat terapeutyczny.
Naświetlanie jest bezbolesne. Wbrew krążącym mitom pacjent nie emituje promieniowania na inne osoby. Może się zatem swobodnie kontaktować z bliskimi.
Radioterapia, podobnie jak inne metody leczenia, wiąże się z ryzykiem wystąpienia powikłań. Ich rodzaj, nasilenie oraz czas trwania zależą od dawki i miejsca napromienienia, metody leczenia oraz indywidualnych predyspozycji chorego. Przed rozpoczęciem radioterapii lekarz prowadzący informuje pacjenta o wszystkich możliwych działaniach niepożądanych.
Podczas leczenia i do dwóch tygodni od jego zakończenia pacjenci mogą gorączkować i czuć osłabienie i zmęczenie. Częste działania niepożądane to: utrata apetytu, utrata włosów w okolicy napromienienia oraz zaczerwienienie skóry. Jeśli promieniowanie skierowane było na jamę brzuszną, u chorych mogą wystąpić nudności i wymioty. Radioterapia narządów miednicy może wywołać biegunkę.
Wśród powikłań wczesnych, które mogą się pojawić do 6 miesięcy po zakończeniu leczenia, wymienia się:
● zgagę,
● pajączki w miejscu napromieniania skóry,
● zwłóknienie skóry,
● niepłodność,
● niedrożność jelit,
● marskość wątroby,
● martwicę mózgu i rdzenia kręgowego,
● tamponadę serca.
Do powikłań późnych, które mogą wystąpić kilka miesięcy, a nawet lat po zakończeniu leczenia, należą:
● większe ryzyko rozwoju tzw. nowotworów popromiennych,
● wystąpienie nowotworu wtórnego w miejscu napromieniania i okolicznych tkankach,
● wady rozwojowe płodu.
Chociaż możliwych powikłań po radioterapii jest sporo, należy podkreślić, że korzyści wynikające z leczenia znacznie przewyższają działania niepożądane. Zdaniem prof. Krzysztofa Składowskiego – konsultanta krajowego w dziedzinie radioterapii onkologicznej – współczesna radioterapia bazuje na wiedzy gromadzonej od ponad 100 lat, a planowanie i realizacja zabiegów są na tyle zautomatyzowane, że ryzyko powikłań jest bardzo małe. Radioterapia jest tym samym bezpieczną i skuteczną metodą leczenia.
Radioterapię radykalną można stosować jako samodzielną metodę leczenia (rzadziej) lub jedną z metod leczenia skojarzonego, co ma miejsce znacznie częściej. Łączy się ją z leczeniem chirurgicznym, chemioterapią czy hormonoterapią.
Radioterapia przed chirurgicznym wycięciem guza pomoże go zmniejszyć, a po jego wycięciu – zniszczyć komórki nowotworowe, które mogły jeszcze pozostać. Radioterapia może również zastąpić operację chirurgiczną, jeśli nie można jej przeprowadzić, lub stanowi dla niej bezpieczniejszą alternatywę.
Również dzięki połączeniu radioterapii i chemioterapii leczenie jest bardziej skuteczne. Radioterapia niszczy ogniska pierwotne i przerzuty regionalne do węzłów chłonnych, a chemioterapia – mikroprzerzuty odległe. Drugą stroną medalu jest niestety wyższa toksyczność leczenia i większe ryzyko wystąpienia powikłań.
Zdarzają się także sytuacje, w których nie można zastosować radioterapii, ponieważ konieczna do wyleczenia nowotworu dawka promieniowania nieodwracalnie zniszczyłaby zbyt dużą ilość zdrowych tkanek.
Oczywiście każdy przypadek zachorowania na nowotwór traktuje się indywidualnie, a o wyborze metody leczenia zawsze decyduje lekarz.
Radioterapia to często wybierana metoda walki z nowotworami. Zależnie od rodzaju może skutecznie wyleczyć chorobę lub tylko spowolnić jej przebieg i poprawić komfort życia chorego. Chociaż radioterapia może się wiązać z wystąpieniem działań niepożądanych, korzyści wynikające z leczenia (uratowanie życia chorego) przewyższają jego koszty.
● https://www.zwrotnikraka.pl/,
● https://www.mp.pl/pacjent/badania_zabiegi/84770,radioterapia,
● https://radioterapialeczyraka.pl/,
● https://centrum-radioterapii.pl/uslugi-medyczne/radioterapia/,
● https://www.czytelniamedyczna.pl/1313,rola-radioterapii-w-opiece-paliatywnej.html,
● http://onkologia-old.gumed.edu.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=49&Itemid=26,
● https://www.termedia.pl/onkologia/Europejskie-badania-nad-rozwojem-radioterapii-protonowej,53862.html,
● https://immuno-onkologia.pl/swiatowy-dzien-raka-2023/.
