Czarny kaszel. Czym jest czarny kaszel i jak go leczyć? Poznaj najważniejsze fakty o krztuścu!

Wielki powrót krztuśca? Czy grozi nam epidemia czarnego kaszlu? Jakie są przyczyny i objawy krzuścia? Kto należy do grupy ryzyka? Jak diagnozować i leczyć krztusiec? Czy czarny kaszel jest śmiertelny? Oto najważniejsze informacje!

Krztusiec, zwany też kokluszem, to zakaźna choroba bakteryjna układu oddechowego, której głównym objawem są napady suchego i duszącego kaszlu.

Jest on powszechnie określany jako czarny kaszel lub kaszel 100-dniowy, co podkreśla jak uporczywe i wyniszczające jest zakażenie pałeczką krztuśca.

Najpoważniejsze powikłania choroby dotyczą zwykle niemowląt i dzieci do 5 lat, dlatego już w pierwszych miesiącach życia podawana jest szczepionka przeciw krztuścowi.

Pamiętajmy, że zachorowania są także obserwowane w populacji dorosłych, jednak zwykle przebieg krztuśca w tej grupie pacjentów jest łagodniejszy niż u najmłodszych.

Dostępna szczepionka jest preparatem złożonym, chroniącym jednocześnie przed błonicą, tężcem oraz krztuścem (DTP). Szczepienie przeciw krztuścowi jest obowiązkowe i ujęte w Programie Szczepień Ochronnych. Podanie preparatu jest finansowane przez Ministerstwo Zdrowia.

Szczepienie nie zapewnia ochrony na całe życie, a jedynie na okres od 5 do kilkunastu lat, co oznacza, że konieczne są dawki przypominające.

Liczne zachorowania w naszym kraju oraz epidemia panująca w Czechach sprawiły, że powinniśmy na nowo przyjrzeć się chorobie jaką jest krztusiec i w sposób odpowiedzialny realizować profilaktykę poprzez szczepienia ochronne.

Powszechne stosowanie szczepień ochronnych sprawiło, że krztusiec stał się chorobą zapomnianą i występującą jedynie sporadycznie.

Niestety w ostatnich latach obserwowany jest powrót tzw. czarnego kaszlu, co jest bezpośrednio związane z następującymi czynnikami:

• spadek wyszczepialnosci,
• obniżenie odporności poszczepiennej (brak przyjmowania dawek przypominających),
• presja selekcyjna wykorzystywanych szczepień.

W pierwszych miesiącach bieżącego roku w mediach pojawiły się niepokojące informacje o licznych zachorowaniach na krztusiec w Czechach, a w chwili obecnej liczba zdiagnozowanych przypadków u naszych sąsiadów wynosi już ponad trzy tysiące chorych.

Choroba jest także obecna w Chorwacji, Wielkiej Brytanii, Belgii, Danii i Hiszpanii, a statystyki dotyczące naszego kraju stają się coraz bardziej niepokojące.

Czynnikiem etiologicznym krztuśca są Gram-ujemne bakterie z gatunku Bordetella pertussis. Są to tlenowe pałeczki, które nie mają zdolności wytwarzania spor.

Rezerwuarem patogenu są osoby chore, a do zakażenia dochodzi:

• drogą kropelkową,
• poprzez bezpośredni kontakt z osobą chorą.

Okres wylęgania wynosi od 5 do 21 dni (średnio 7-10 dni), natomiast zakaźność jest niezwykle wysoka i wynosi nawet 80-90%.

Niestety zarażanie innych następuje jeszcze przed wystąpieniem charakterystycznego kaszlu i trwa aż do 3 tygodni po wystąpieniu objawów choroby.

Dobrą informacja jest fakt, że szybkie wdrożenie leczenia i przyjęcie antybiotyków w ciągu kilku dni hamuje przenoszenie pałeczek krztuśca na pozostałe osoby.

W Polsce każdy zdiagnozowany przypadek krztuśca podlega obowiązkowi zgłoszenia do Państwowej Inspekcji Sanitarnej.

Aktualne dane odnośnie zachorowań możemy znaleźć w cyklicznych raportach publikowanych przez Zakład Epidemiologii Chorób Zakaźnych i Nadzoru NIZP PZH - PIB.

Na podstawie dostępnych dokumentów wiadomo, że w naszym kraju w 2023 roku krztusiec odnotowano u 927 pacjentów, natomiast w bieżącym roku (2024) w okresie od 1 stycznia do 31 marca chorobę stwierdzono już u 665 osób.

Pałeczki krztuśca po wniknięciu do organizmu produkują toksynę, która powoduje martwicę komórek nabłonkowych w obrębie układu oddechowego. Efektem tego jest produkcja gęstego i lepkiego śluzu, nasilenie odruchu kaszlowego oraz pojawienie się duszności.

Choroba w klasycznej postaci przebiega w kilku etapach:

• faza nieżytowa, przypominająca niegroźne przeziębienie. Obserwowany jest katar, ból gardła, łzawienie oczu i niekiedy stan podgorączkowy,
• faza kaszlu napadowego, podczas której u chorego występuje uporczywy, silny i suchy kaszel, który często jest określany jako piejący, świszczący lub szczekający. Podczas napadu kaszlu pacjent może doświadczać duszności i z trudem łapać oddech. Niekiedy kaszel jest na tyle męczący, że doprowadza do wymiotów, wybroczyn na skórze, wylewów krwi do spojówek, a nawet utraty przytomności (zwłaszcza u dzieci),
• faza zdrowienia, podczas której nadal utrzymuje się kaszel, ale w nieco łagodniejszej postaci. Faza zdrowienia może trwać nawet kilka miesięcy, dlatego krztusiec określany jest często jako kaszel 100-dniowy.

Przechorowanie nie zapewnia trwałej ochrony, co oznacza, że w ciągu życia można wielokrotnie przechodzić zakażenie pałeczkami krztuśca. Najlepszą formą ochrony jest stosowanie szczepień ochronnych. Są one szczególnie ważne w grupie niemowląt i najmłodszych dzieci, które narażone są na najbardziej poważne powikłania krztuśca, takie jak:

• zapalenie płuc,
• zapalenie ucha środkowego,
• drgawki i krztuścowe uszkodzenie mózgu (encefalopatia),
• krwawienie wewnątrzczaszkowe,
• niedotlenienie,
• zwiększone ryzyko wystąpienia padaczki,
• obrzęk mózgu.

Powikłania związane z zachorowaniem na krztusiec u osób dorosłych mogą obejmować:

• problemy z zasypianiem i jakością snu (wynikające z napadów kaszlu),
• złamanie żeber,
• nietrzymanie moczu,
• przepuklinę,
• wypadanie odbytnicy,
• udar mózgu.

Rozpoznanie choroby następuje po badaniu podmiotowym (wywiad lekarski) i przedmiotowym pacjenta.

Lekarz może zlecić wykonanie badań laboratoryjnych, które obejmują:

• badanie mikrobiologiczne wymazu pobranego z gardła lub nosa,
• analizę molekularną w kierunku identyfikacji DNA pałeczek krztuśca w materiale pobranym od pacjenta (np. reakcja łańcuchowa polimerazy czyli PCR),
• badanie serologiczne, umożliwiające oznaczenie przeciwciał przeciwko Bordetella pertussis (np. test ELISA).

W leczeniu krztuśca najważniejsze jest jak najszybsze wdrożenie antybiotykoterapii. Warto wiedzieć, że u niemowląt oraz w przypadku ciężkiego przebiegu choroby konieczne może być leczenie w warunkach szpitalnych.

W farmakoterapii stosowane są przede wszystkim antybiotyki makrolidowe:

• erytromycyna,
• azytromycyna,
• klarytromycyna.

W przypadku braku możliwości stosowania makrolidów, pacjentom podawany jest kotrimoksazol.

Przy zastosowaniu odpowiedniej antybiotykoterapii, krztusiec jest w pełni wyleczalny.

Pamiętajmy jednak, że najcięższe przypadki mogą zakończyć się zgonem, a ogólny wskaźnik śmiertelności z powodu zakażenia pałeczkami krztuśca został oszacowany na około 0,6%.

Według danych udostępnianych przez Światową Organizację Zdrowia (ang. World Health Organization, WHO, z powodu krztuśca najwięcej pacjentów umiera w rozwijających się krajach Afryki, Ameryki Południowej oraz Azji.

Obecnie najskuteczniejszą formą profilaktyki są szczepienia przeciw krztuścowi. Ze względu na brak trwałej odporności, konieczne jest przyjmowanie dawek przypominających. Takie podejście jest zalecane nie tylko w grupie dzieci i młodzieży, ale także w przypadku osób dorosłych, w tym kobiet w ciąży.

• Kuchar, E., Nitsch-Osuch, A., & Szenborn, L. (2013). Krztusiec–powracająca choroba zakaźna. Scenariusz kliniczny z omówieniem aktualnej sytuacji epidemicznej i profilaktyki. Forum Zakażeń, 4(3):211–216.
• Prygiel, M., Mosiej, E., & Zasada, A. A. (2020). Przyczyny wzrostu liczby zachorowań na krztusiec. Advancements of microbiology, 59:11-24.
• Rosłonkiewicz-Wiechowska, K. (2017). Krztusiec—stara choroba i nowe metody zapobiegania. Forum Medycyny Rodzinnej, 11; 3:107-113.
• Raport pt. “Zachorowania na wybrane choroby zakaźne w Polsce od 1 stycznia do 31 grudnia 2023 r.
• oraz w porównywalnym okresie 2022 r.” (Zakładu Epidemiologii Chorób Zakaźnych i Nadzoru NIZP
• PZH - PIB).  Link: https://wwwold.pzh.gov.pl/oldpage/epimeld/2023/INF_23_12B.pdf (data dostępu: 14.04.2024)
• Raport pt. “Zachorowania na wybrane choroby zakaźne w Polsce od 1 stycznia do 31 marca 2024 r.
• oraz w porównywalnym okresie 2023 r.” (Zakładu Epidemiologii Chorób Zakaźnych i Nadzoru NIZP
• PZH - PIB).  Link: https://wwwold.pzh.gov.pl/oldpage/epimeld/2024/INF_24_03B.pdf (data dostępu: 14.04.2024)
• https://portal.abczdrowie.pl/chorych-w-polsce-jest-dwa-razy-wiecej-krztusiec-moze-byc-smiertelny (data dostępu: 14.04.2024)
• https://www.mp.pl/szczepienia/aktualnosci/344802,rekordowa-liczba-zachorowan-na-krztusiec-w-czechach (data dostępu: 14.04.2024)
• https://www.mp.pl/szczepienia/przeglad/blonicakrztusiectezec/221201,zachorowania-na-krztusiec-o-ciezkim-przebiegu-dotycza-nie-tylko-najmlodszych (data dostępu: 14.04.2024)
• https://www.mp.pl/szczepienia/choroby/choroby_krztusiec/71647,sytuacja-epidemiologiczna-krztusca-blonicy-tezca-i-poliomyelitis-w-polsce-innych-krajach-unii-europejskiej-i-na-swiecie-cz-1 (data dostępu: 15.04.2024)
• https://szczepienia.pzh.gov.pl/szczepionki/krztusiec/  (data dostępu: 14.04.2024)